Upotreba vještačke inteligencije u medijima u BiH i Centralnoj Evropi.

Foto: Pixabay/Alexandra_Koch

Prag – 14:00 časova. U eteru popularne češke radio stanice Express FM u toku je veoma popularna emisija Popodne na Express FM (Odpoledne na Expres FM), autorke Veronike Kolouškove.

Iako emisija traje od 13:00 do 16:00, tačno u 14:00 počinje novi pregled vijesti. Za običnog slušaoca ništa neobično, međutim, pomenute vijesti čitaju glasovi koji su kreirani putem vještačke inteligencije.

Pierre Beneš, manager za razvoj radija, objašnjava da nije riječ o robotizovanom glasu, te da su glasovi kreirani kroz saradnju sa nekoliko stvarnih ličnosti, čiji su glasovi prepoznatljivi u cijeloj Češkoj.

Ni proces odabira vijesti nije slučajan, ali ni u rukama vještačke inteligencije.

“Urednik vijesti odabira koje informacije će biti pročitane u eteru. Imamo sistem koji pravi određenu listu od vijesti koje dobijamo putem novinskih agencija i drugih izvora, tu je ljudski segment ipak najvažniji, editujemo i na kraju emitujemo takve vijesti”, kaže Beneš.

Ova radijska stanica je pionir u korištenju alata vještačke inteligencije (AI) u svom programu. Sistem zvani Hacsiko, sa sintetičkim glasom, od juna 2023. radi i na noćnim emisijama kao radijski voditelj.

Uz specifične džinglove i najave, uz pomoć CHAT GPT 4 sistema, Hacsiko daje komentare na određene događaje ili muzičke numere. U ovoj radijskoj stanici napominju da je riječ o procesu koji treba da izmijeni neke nekreativne segmente radijskog programa.

Entuzijazam i skepticizam u medijskim redakcijama

Medijske kuće u Evropi su već integrisale određene alate umjetne inteligencije s ciljem povećanja učinkovitosti i inovativnosti, u skladu sa medijskim trendovima.

Mjerenje Eurostata je pokazalo da je u 2023. upotreba vještačke inteligencije u kompanijama s područja Evropske unije bila oko 8 posto, međutim, nedavna istraživanja, posebno kada je riječ o medijima, pokazuje da taj broj raste.

Istraživanje Thomson Reuters fondacije iz ove godine, koje je rađeno za područje Centralne Evrope, pokazalo je da je korištenje vještačke inteligencije među medijima obuhvaćenim analizom oko 15 posto.

Autori studije navode da je integracija veštačke inteligencije u novinarstvo izazvala mješavinu entuzijazma i skepticizma, te da za sada uglavnom uključuje tehničke zadatke, dok su složenije operacije još uvijek u rukama novinara i urednika.

“AI ne može da zamijeni ljude – jer ne razumije kontekst. Čak i tačne informacije, izvađene iz konteksta ili postavljene u lažni kontekst, predstavljaju dezinformaciju”, u studiji je citiran jedan ispitanik iz Poljske.

U medijima unutar posmatranog regiona AI često se koristi za personalizovanu isporuku sadržaja korisnicima, konverzije govora u tekst, kreiranje video sadržaja, analize društvenih medija, uređivanje i moderiranje teksta.

Redakcije u Češkoj, Mađarskoj, Poljskoj i Slovačkoj, u zemljama Centralne Evrope, žele da istraže primjenu vještačke inteligencije u svom radu, ali priznaju da je ta tehnologija još uvijek u početnoj fazi razvoja.

Glavni izazovi u vezi sa primjenom AI u medijima odnose se na različite faze proizvodnje vijesti, uključujući organizacione i finansijske troškove, kao i potrebu za stručnjacima obučenim za rad sa AI, a postoji primjetna razlika u stepenu usvajanja AI između mainstream i nezavisnih medija u Centralnoj Evropi.

Nasuprot zemljama Evropske unije, BiH se sporije kreće u korištenju vještačke inteligencije u medijima. Nedostaju podaci o razlikama između velikih mainstream medija i lokalnih redakcija te treninzi za novinare i novinarke.

Nedavno istraživanje koje su radili autori sa Međunarodnog Burch univerziteta, uz finansijsku podršku Delegacije Evropske unije u BiH, pokazalo je da samo dva posto anketiranih ispitanika u BiH kaže da njihov medij koristi umjetnu inteligenciju, ali nije poznato koje alate. Istraživanje je obuhvatilo i anonimno online anketiranje 64 ispitanika koji su rekli da rade za 42 medijske kuće i intervjue sa osam urednika. 

Visok procent anketiranih (oko 90 posto) smatra da imaju određen nivo ''svijesti'' o alatima vještačke inteligencije, a 85 posto ispitanika kaže da nisu imali treninge za upotrebu vještačke inteligencije. Prema navodima Centra za društvena istraživanja Burch univerziteta, 62 posto novinara u BiH je koristilo umjetnu inteligenciju, što je visok procent u poređenju sa drugim zemljama. 

“Oni su probali pripremu teksta, razvoj infografika, razvoj nekog videa, objave za društvene mreže, i nisu ništa radili poslije toga da integrišu vještačku inteligenciju u svoj sakodnevni rad”, kaže jedan od autora istraživanja Amer Kurtović.

Za razvoj vještačke inteligencije u medijima potrebne su i kontinuirane obuke novinara

Profesor sa Fakulteta političkih nauka u Banjaluci Borislav Vukojević kaže da u redakcijama bh. medija postoji veliki potencijal i da se događaju određeni pozitivni pomaci.

“Potencijal AI alata u medijima je maksimalan jer alati generativne vještačke inteligencije najbolje funkcionišu sa tekstom i multimedijalnim sadržajima. Veliki jezički modeli, poput ChatGPT 4o, Claude 3,5 Sonnet, Llama 3.2, Google Gemini 1.5 su najbolji za obradu dokumenata i obradu teksta, pa tu vidim najveći potencijal. Takođe, tu su i AI alati za produkciju slika, vizuala, videa, audio formata - a to su sve normalne aktivnosti za novinare. Ja bih još istakao RAG aplikacije poput Superpowered.ai koji su odlični za komunikaciju sa bazama znanja”, kaže Vukojević, koji već duže vrijeme eksperimentiše sa alatima vještačke inteligencije.

Njegov instagram nalog ”boro_gpt” posvećen je u potpunosti alatima i proizvodima vještačke inteligencije. On napominje da vještačka inteligencija može mnogo pomoći medijima u istraživanju, obradi teksta i prenamjeni sadržaja.

“Kada imamo dostupne baze podataka ili baze znanja, uz AI alate se lako sa njima komunicira. AI naravno ne treba da piše tekst, ali može pomoći prilikom obrade ili ocjenjivanja teksta. Prenamjena sadržaja znači da uz AI svi tekstualni sadržaji mogu relativno lako da se reformatiraju u multimedijalne formate”, dodaje Vukojević.

Uspješnost pojedinih alata u posljednjih godinu dana testirali su i u praksu uveli pojedini domaći mediji, poput Klixa i Al Jazeere Balkans, ali i istraživački portal Gerila.info, koji je između ostalog, u dužem vremenskom periodu koristio i video avatare za objave na društvenim mrežama i istraživačkim video prilozima.

Portal Klix.ba uz pomoć vještačke inteligencije je implementirao sistem za moderiranje komentara na svojoj stranici. 

“Sistem zahtijeva još neko konstantno praćenje i dorade i mi to stalno radimo. Zadovoljni smo, za sada, zato što taj sistem sada automatski prepoznaje i govor mržnje i oni koji ponavljaju govor mržnje automatski budu banovani i obrisani, odnosno, ti komentari se ne prikazuju uopšte na portalu. Ima, naravno, i nekih komentara koji prođu, ali nema ih mnogo. To su oni komentari koji žele da pišu govor mržnje, koriste neke vrste prevara, koriste neke izmjene u redoslijedu slova u jednoj riječi i tako pokušavaju prevariti algoritam”, kaže Semir Hambo, glavni urednik pomenutog portala.

Dodaje da imaju u testnoj fazi još neke alate za druge segmente sajta, kao što su za pravopisne greške ili oglasni prostor, te da će vještačka inteligencija u narednom periodu biti mnogo zastupljenija u radu medija.

“Mislim da to nije stvar samo izbora, da li neko želi ili ne želi. To jednostavno nameće i vrijeme u kojem živimo i neke potrebe. Mislim da je dobro i da je potrebno koristiti ono što može biti korisno, što će na neki naćin poboljšati rad medija, pogotovo kada su u pitanju ovi neki segmenti, poput sprečavanja govora mržnje i slično”, zaključuje Hambo.

Bez zakonskih okvira, uz strah od zloupotreba

Na području Evropske unije u avgustu na snagu je stupio Akt o vještačkoj inteligenciji, prva sveobuhvatna uredba o AI na svijetu koja bi trebalo da uspostavi usklađeno unutrašnje tržište za vještačku inteligenciju, podstakne uvođenje te tehnologije i stvori podsticajno okruženje za inovacije i ulaganja.

Ovim aktom pokušava se osigurati pouzdanost i mjere zaštite osnovnih ljudskih prava, da bi se što više smanjio rizik koji donosi sa sobom upotreba alata vještačke inteligencije.

S obzirom da se vještačka inteligencija koristi u različitim industrijama, uključujući i medijsku, Evropski akt o vještačkoj inteligenciji pepoznaje, između ostalog, pojedine ključne oblasti koje mogu indirektno uticati na ovaj sektor, kao što su transparentnost algoritma, moguće širenja dezinformacija, uticaj na demokratiju i zaštita podataka i privatnosti.

Bosna i Hercegovina, koja je službeno dobila status kandidata za članstvo u Evropsku uniju, za sada nema nijedan zakon koji bi mogao da tretira ovu oblast.

Iako u svom pristupnom putu ima obavezu da uskladi zakonodavstvo sa zakonodavstvom EU, u BiH ne postoji obaveza da se poštuje Evropski akt o vještačkoj inteligenciji.

Akt se ne odnosi samo na evropske organizacjie i kompanije, nego i na one čije je sjedište izvan Evropske unije ako proizvode i usluge vještačke inteligencije distribuišu na teritoriji EU.

“Na koji način će djelovati regulatori iz Evropske unije još uvijek nije u potpunosti jasno, s obzirom da je Akt na snazi skoro dva mjeseca i da je u nekoj vrsti eksperimentalne faze u kojoj učimo”, kaže Amela Odobašić, pomoćnica direktora za sektor emitovanja u Regulatornoj agenciji za komunikacije.

Napominje da je tema umjetne inteligencije veoma široka, te da se govori o uređivačkoj politici, mogućim dezinformacijama, ali i značaju autorskih prava.

“Ono što je za BiH, kao i za većinu drugih zemalja u Evropi izvjesno, a to je da će ovo pitanje i dalje ostati na nivou, možemo tako reći, samoregulacije svih onih koji koriste AI. Govorimo o medijima, što znači da će vjerovatno prvi korak biti ukazivanje na važnost poštivanja etičkih standarda, a samo donošenje bilo kakvog obavezujućeg zakonodavnog okvira, a dalje i regulatornog, zaista je nešto što nije u bliskoj budućnosti”, dodaje Odobašić.

U svijetu postoji skepticizam zbog korištenja vještačke inteligencije, posebno zbog neetičkog korištenja, odnosno mogućih zloupotreba alata.

U nedostatku zakonskih odredbi, medijima za sada preostaje da se pridržavaju etičkih standarda, poput Povelje za AI i novinarstvo, koje su rezvili Reporteri bez granica, a koje naglašavaju da su odluke koje donose ljudi te transparentnost pri korištenju ključni za etičnu upotrebu ovih alata.

“AI je jako opasan ako se ne koristi na etički način. Deepfake, cheapfake, lažne vijesti, manipulacije, prevare - sve se to može raditi uz pomoć AI alata. To naravno ne znači da će sad svi odjednom da budu manipulativni, nego da oni zlonamjerni dobijaju novi alat. Danas se deepfake može uraditi gotovo besplatno, dok je prije 5 godina bio potreban ogroman budžet. Ali, kako bi se borili protiv takvih zloupotreba, moramo prvo edukovati medije i novinare o pozitivnim mogućnostima”, smatra Vukojević.

Slično govori i Amer Kapetanović, ali napominje da bez obzira na trenutni nedostatak zakona koji bi uredio ovo specifično polje postoji odgovornost medija, urednika i autora za ono što je objavljeno u njihovom programu ili platformi.

U gore pomenutom istraživanju radili su i vinjet eksperimente sa sedam novinara koji su kreirali određene vijesti uz pomoć alata vještačke inteligencije.

“Radili smo eksperiment sa novinarima u jako kontrolisanom okruženju. Pola grupe smo dali da pripremaju vijest sa vještačkom inteligencijom, a pola grupe bez vještačke inteligencije i oni su napisali tekst. Sedam tekstova je bilo i onda smo mi to diseminirali univerzitetskim profesorima, drugim novinarima i publici, to jeste čitaocima, da oni to procjene. Imali smo skalu za ocjene od 10 do 4. Tekstovi koji su pisani bez pomoći vještačke inteligencije, znači na tradicionalni staromodni način, su u prosjeku ocjenjivani za 13 bodova bolje u odnosu na ove tekstove koji su pisani pomoću vještačke inteligencije”, dodaje Kurtović.

Napominje i da su tekstovi koji su pisani na “tradicionalni” način za 25 posto vremena brže napisani, iako su imali i 10 posto više riječi.

“Tekstovi napisani pomoću vještačke inteligencije imaju 7 puta više grešaka (štamparskih, pravopisnih). I naravno, na kraju, tekstovi koje su pisani uz pomoć vještačke inteligencije imaju jako malu zastupljenost činjenica u odnosu na tradicionalno napisane tekstove i imaju jako puno uredničkih stavova i mišljenja, za razliku od tradicionalno napisanih tekstova”, kaže Kurtović.

Tekst nastao u okviru Transition Promotion programa Ministarstva inostranih poslova Češke Republike u organizaciji Europeuma.

___