Nadležnost za suđenja za ratne zločine u Bosni i Hercegovini

Do kraja 2004. godine suđenja za ratne zločine u Bosni i Hercegovini su vođena isključivo pred kantonalnim sudovima u Federaciji BiH, okružnim sudovima u Republici Srpskoj i pred Sudom Distrikta Brčko. U postupcima po žalbama u ovim predmetima nadležni su vrhovni sudovi entiteta i Apelacioni sud Distrikta Brčko.

Međutim, nakon što je 24. januara 2003. godine visoki predstavnik “nametnuo” novi Krivični zakon BiH, došlo je do promene tako što je uspostavljena nadležnost Suda Bosne i Hercegovine za postupanje u ovim predmetima. Naime, Krivični zakon BiH, koji je stupio na snagu 1. marta 2003. godine, propisuje nadležnost Suda BiH i za krivična dela međunarodnog karaktera, u koja spadaju krivična dela ratnih zločina.

Odjeljenje za ratne zločine u okviru Suda BiH formalno je osnovano 6. januara 2005. godine¹, a u drugoj polovini iste godine su pred njim započela i prva suđenja.

U skladu sa strategijom prestanka rada Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) predviđeno je da će predmeti koji su klasifikovani kao manje i/ili srednje složeni biti prosleđeni ovom specijalizovanom Odjeljenju, koje će ujedno biti nadležno i za postupanje u najosetljivijim predmetima koji se nalaze pred pravosudnim organima u BiH.

Dakle, Odjeljenje za ratne zločine Suda BiH postupa u tri vrste predmeta:

1) predmeti koje mu je ustupio MKSJ u skladu sa Pravilom 11² Pravilnika o postupku i dokazima Tribunala,

2) predmeti koje mu ustupilo Tužilaštvo MKSJ, a u kojima nije podiglo optužnice i

3) najosetljiviji predmeti koji su pregledani u skladu sa „Pravilima puta“.³

Bitno je istaći da Odjeljenje za ratne zločine Suda BiH ima međunarodnu komponentu, odnosno da se sudska veća na glavnom pretresu i u žalbenom postupku sastoje od dvoje međunarodnih i jednog domaćeg sudije, koji je ujedno i predsednik Veća.

Slična situacija je i Odjeljenju za ratne zločine Tužilaštva BiH, koje je započelo svoj rad sa sedam međunarodnih tužilaca. Iako se smatra da je rad Odjeljenja za ratne zločine Suda BiH veoma značajan, činjenica je da se najveći broj predmeta za ratne zločine vodi i da će se voditi pred kantonalnim sudovima u Federaciji BiH, okružnim sudovima u Republici Srpskoj, i pred Sudom Distrikta Brčko.

Zakonski okvir za suđenja za ratne zločine u Bosni i Hercegovini

Nakon završetka oružanih sukoba na teritoriji Bosne i Hercegovine usvojeni su novi krivični zakoni Federacije Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Na suđenja pred okružnim i kantonalnim sudovima za krivična dela ratnih zločina koji su počinjeni na teritoriji bivše Jugoslavije primenjuju se pre svega odredbe Krivičnog zakona Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) iz 1977. godine.⁴ U ovom zakonu su u Glavi 16, Krivična dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava, sistematizovana krivična dela ratnih zločina. Sa druge strane, pred Odjeljenjem za ratne zločine Suda BiH primenjuju se odredbe Krivičnog zakona Bosne i Hercegovine iz 2003. godine, u kojem su u Glavi 17 previđena krivična dela protiv čovečnosti i vrednosti zaštićenih međunarodnim pravom. Branioci optuženih i sami optuženi pred Odjeljenjem za ratne zločine Suda BiH veoma često negoduju, smatrajući da su u nepovoljnijem položaju u odnosu na optužene pred okružnim i kantonalnim sudovima zbog visine propisanih kazni u Krivičnom zakonu BiH, kao i zbog činjenice da Krivični zakon SFRJ, kao i krivični zakoni entiteta, ne poznaju neka od krivičnih dela za koja se sudi pred Odjeljenjem za ratne zločine Suda BiH.⁵

Zbog svega navedenog, postoje mišljenja da bi u Bosni i Hercegovini što pre trebalo uskladiti i ujednačiti krivično zakonodavstvo.

Sa druge strane, u oblasti krivičnog procesnog prava značajno je da su u Federaciji BiH, u Republici Srpskoj, kao i na nivou cele Bosne i Hercegovine 2003. godine usvojeni novi zakoni o krivičnom postupku, koji se primenjuju na predmete ratnih zločina u kojima je optužnica potvrđena nakon njihovog stupanja na snagu.⁶

Postoje brojne razlike između zakona o krivičnom postupku iz 2003. godine i ranijih zakona.

Raniji zakoni sadržavali su karakteristike inkvizitorskog sistema, prema kojima je istražni sudija bio nadležan za celi istražni postupak. Rukovođenje glavnim pretresom bila je dužnost sudije u postupku. Uloge tužioca i branioca su, u skladu sa tim, bile manje izražene.

Novi zakoni predstavljaju radikalno približavanje prema postupcima koji su karakteristični za adversarni sistem krivičnog prava. Naime, funkcija istražnog sudije je ukinuta i zamenjena sistemom u kome istražne radnje obavljaju policija i tužilac. Dalje, na samom glavnom pretresu postupak je adversaran po svojoj prirodi, što znači da je sada zadatak tužioca i branioca da iznesu argumente, izvedu dokaze, unakrsno ispitaju svedoke i aktivno ulažu prigovore. Takođe, kao veoma bitna novina, uveden je i institut sporazuma o priznavanju krivice između tužioca i optuženog ⁷, koji se primenjuje i pred MKSJ. Primena sporazuma o priznavanju krivice uzrokovala je brojne polemike i često podleže kritikama da postupak nije dovoljno transparentan. Sa druge strane, činjenica je da sporazumi o priznavanju krivice znatno ubrzavaju procesuiranje i da mogu doprineti prikupljanju dokaza protiv drugih počinilaca, do kojih se ne bi moglo doći na drugi način.

Za domaća suđenja za ratne zločine izuzetno je bitno i pitanje prihvatljivosti dokaza koji su izvedeni pred MKSJ, ili koje je MKSJ prikupio. Ovo pitanje regulisano je Zakonom o ustupanju predmeta od strane Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju Tužilaštvu Bosne i Hercegovine i korišćenju dokaza pribavljenih od strane Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u postupcima pred sudovima u BiH⁸. Prema odredbama ovog zakona, dokazi koji su prikupljeni u skladu sa Statutom i Pravilnikom o postupku i dokazima MKSJ mogu biti korišćeni u postupku na sudovima u BiH. U Zakonu se takođe navodi da će ti dokazi biti prihvatljivi pred svim sudovima u BiH.

Zaštita svedoka

Zakon o zaštiti ugroženih svedoka i svedoka pod pretnjom (“Zakon o zaštiti svedoka”)⁹ odnosi se uglavnom na pružanje zaštite svedocima u postupku pred nadležnim sudom.

Zakon pruža zaštitu:

1) svedoku čija je lična bezbednost ili bezbednost njegove porodice ugrožena zbog njegovog učešća u postupku, kao rezultat pretnji, zastrašivanja ili sličnih radnji koje se odnose na njegovo svedočenje,

2) svedoku koji je preživeo tešku fizičku ili psihičku traumu u toku izvršenja krivičnog dela,

3) svedoku koji zbog drugih razloga ima psihičkih poremećaja zbog kojih je izuzetno osetljiv i

4) detetu, odnosno maloletniku.¹⁰

Sama odluka o pružanju zaštite zasnovana je na slobodnom sudijskom uverenju. Naime, Sud ima mogućnost da naredi da se svedok ispita uz upotrebu tehničkih sredstava za prenos slike i zvuka iz druge prostorije, da se sasluša bez prisustva optuženog u sudnici, kao i da se odbrani ograniči pristup dokumentima koji otkrivaju identitet svedoka. Takođe, postoji mogućnost da sud primeni meru “ispitivanje zaštićenog svedoka” koja je predviđena članom 14 Zakona o zaštiti svedoka, a kojom se obezbeđuje da svedok bude saslušan pred sudskim većem bez prisustva tužioca i branioca.¹¹ U ovom slučaju svedoka saslušava drugo sudsko veće i taj iskaz se kasnije čita na glavnom pretresu. Prema članu 23 ovog zakona, presuda se ne može zasnovati samo na iskazu svedoka koji je saslušan na ovaj način.

Sa druge strane, Zakonom o programu za zaštitu svedoka u BiH ¹² predviđeno je formiranje Odjeljenja za zaštitu svedoka u okviru Državne agencije za istraživanje i zaštitu (SIPA). Ovo Odjeljenje zaduženo je za izradu i realizaciju Programa za zaštitu koji treba da zadovolji potrebe svedoka kojima su neophodne sveobuhvatnije mere zaštite u toku i nakon krivičnog postupka, kao što je promena identiteta. Međutim, ovaj program ne obuhvata zaštitu svedoka u slučajevima koji se vode pred kantonalnim i okružnim sudovima, već samo u slučajevima pred Sudom BiH.

FUSNOTE

¹ Zakoni, čije je usvajanje bilo neophodno kako bi došlo do formiranja Odjeljenja za ratne zločine i prenosa predmeta sa MKSJ na domaće sudove objavljeni su u Sl. glas. br. 61/04 i stupili su na snagu 6. januara 2005. godine. Radi se o: Zakonu o izmjenama i dopunama zakona o Sudu BiH, Zakonu o izmjenama i dopunama zakona o Tužilaštvu BiH, Zakonu o prenosu predmeta sa MKSJ na Tužilaštvo BiH i korišćenju dokaza koje je prikupio MKSJ u postupcima na sudovima u BiH; Zakonu o izmjenama i dopunama zakona o zaštiti ugroženih svjedoka i svjedoka pod prijetnjom i Zakonu o izmjenama i dopunama Krivičnog zakona BiH.

² Pravilo 11bis Pravilnika o postupku i dokazima omogućava prosleđivanje optužnice drugom sudu. Tekst pravila 11 bis može se naći na http://www.un.org/icty/legaldoc-e/index.htm

³ U Bosni i Hercegovini je od 1996. do 2004. godine MKSJ odigrao ključnu ulogu u pogledu toga koji su se predmeti mogli procesuirati pred domaćim sudovima. Prema Pravilima puta, uspostavljenim Rimskim sporazumom 1996. godine, domaći sud u BiH mogao je izdati nalog za hapšenje osumnjičenog za ratne zločine samo nakon što je dosije u tom predmetu pregledalo i odobrilo Tužilaštvo MKSJ. Ovaj postupak odigrao je ključnu ulogu u zaustavljanju proizvoljnih i nezakonitih hapšenja u Bosni i Hercegovini. Tužilaštvo MKSJ je ukupno pregledalo 1.419 predmeta protiv 4.985 osoba i dalo saglasnost da se 848 osoba uhapsi na osnovu optužbi za ratne zločine. U oktobru 2004. godine, MKSJ je proces pregleda dosjea prebacio na vlasti BiH, tako da sada tužioci na entitetskom nivou predmete dostavljaju Tužilaštvu BiH na pregled.

⁴ U skladu sa načelom da se primenjuje onaj zakon koji je je bio važeći u vreme izvršenja krivičnog dela, osim ako kasniji zakon nije povoljniji za počinioca.

⁵ Krivično delo zločin protiv čovečnosti i krivično delo progona

⁶ Zakon o krivičnom postupku FBiH, Sl. glasnik FBiH br. 35/03 i Zakon o krivičnom postupku RS, Sl. glasnik RS br. 50/03, Zakon o krivičnom postupku BiH, Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06 i 29/07

⁷ Član 231 ZKP-a BiH, član 246 ZKP-a FBiH, članovi 238-239 ZKP-a RS.

⁸ Zakon je stupio na snagu 6. januar 2005. godine

⁹ Sl. glasnik BiH br. 21/03, Izmene i dopune – Sl.glasnik BiH br. 61/04

¹⁰ Član 3 Zakona o zaštiti svedoka

¹¹ “…,kada postoji očita opasnost za ličnu bezbjednost svjedoka ili njegove porodice, a opasnost je tako ozbiljna da postoje opravdani razlozi za vjerovanje da nije moguće tu opasnost umanjiti nakon što svjedok da svoj iskaz, ili je vjerovatno da će opasnost zbog davanja iskaza povećati, sud može zaštićenog svjedoka da ispita...”

¹² Zakon o Programu za zaštitu svedoka u BiH, Sl. glas. BiH br. 29/04.