Iako je kvalitet medijskog izvještavanja o EU u BiH zadovoljavajući, nedostaje analitičkog pristupa i polemičnosti, kao i redovnih izvještača iz Brisela.

Uvod

U proteklih desetak godina, koliko su aktuelne evropske integracije, nije bilo mnogo pokušaja da se problematizira medijsko izvještavanje o učešću BiH u tom procesu. Osvrt na protekli period je samo jedan od razloga zašto bi jedna takva analiza bila korisna novinarima ili njihovim urednicima.

Ukratko, ako je kvantitet medijskog izvještavanja o evropskim integracijama do sada bio zadovoljavajući, onda je njegov pristup bio izrazito reaktivan. S druge strane, predstojeća srednjoročna faza, aplikacija za status kandidata, te pregovori o pristupanju, kritični su za cijelo društvo, uključujući i medije.

Uzimajući u obzir do sada neiskorištene izvore informacija, iskustvo institucionalnog komuniciranja, razne ponude za obuku itd, za očekivati je određen pomak u medijskom izvještavanju u narednom periodu.

Iskustvo pristupnih država srednje i istočne Evrope s početka ovog stoljeća je pokazalo da se najveće društvene promjene očekuju u toj srednjoročnoj fazi. Stoga će i kvalitet medijskog izvještavanja, kritika angažmana lokalnih struktura vlasti u ispunjavanju odgovarajućih obaveza, kao i otvaranje javne debate i osjetljivih integracijskih tema pokazati koliko smo zreli za pristupanje EU.

Od euforije do skepticizma

 

Evropska unija je aktuelna u BiH medijima u proteklih 11 godina, koliko i traje proces evropskih integracija naše zemlje. Naime, u junu 1999. je službeno i promoviran Proces stabilizacije i pridruživanja u koji su uključene države nastale raspadom bivše Jugoslavije, minus Slovenija, plus Albanija.

Prva polovina tog perioda nudila je više optimizma, moj je utisak, najvjerovatnije zbog čestih posjeta visokih EU zvaničnika¹, Samita u Solunu 2003. i potvrde evropske perspektive BiH, novih evropskih fondova, pozitivne Studije izvodljivosti… Osim izvještavanja o evropskom putu BiH, lokalni mediji su, sa više ili manje uspjeha, pratili i analizirali aktuelne EU teme.

U tom periodu desile su se mnoge reforme od kojih se izdvajaju posebno tri: uvođenje Eura, najveće proširenje Evropske unije u povijesti i ustavna reforma EU. Prve dvije su predstavljale pravu euforiju u procesu evropskih integracija, što se odrazilo i na medijsko izvještavanje širom Evrope. Medijski eurofanovi su dominirali u odnosu na euroskeptike. Zajednička valuta i uključenje deset novih članica 2004. godine također su, uz pozitivan publicitet, vratili Evropsku uniju na naslovne strane sedmičnih i dnevnih izdanja u BiH.

Moj izbor medijske manifestacije EU euforije pada na talk-show emisiju FAKTA urednika i voditelja Zekerijaha Smajića, emitiranu na BHT-u i OBN-u tokom 2004-2005. Kao dobar poznavalac evropskih integracija, urednik se potrudio da obezbjedi kvalitetne izvore informacija iz Brisela i drugih evropskih i regionalnih centara, debatni ambijent, uključujući čest izbor integracijskih tema, pregled evropske prakse i regionalnih iskustava.

Treća velika reforma je rezultat prolongirane ustavne krize EU-a koja je počela odbijanjem novog evropskog ustava na referendumu u Francuskoj u maju 2005. Uporedo sa trajanjem evropske institucionalne krize, BiH je također sve više zaostajala za susjednim državama u procesu evropskih integracija.

Do sredine 2010. godine, skoro pet godina nakon otpočinjanja pregovora, Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju BiH u EU još nije stupio na snagu zbog prolongiranja njegove ratifikacije među svim državama članicama. U tom periodu i euforija u izvještavanju zamjenjena je sa više kritičkih analiza i jačanjem euroskeptika. U posljednje vrijeme se nameće još jedna velika tema - kriza zajedničke valute i budućnost Eura, što će dodatno osnažiti antievropski tabor.

Učenje u hodu

Izvještavati o evropskim integracijama nije jednostavno. Pogotovo se to odnosi na zemlje bivše Jugoslavije koje su propustile povjesna dešavanja evropskih integracija, prije svega potpisivanje Ugovora iz Mastrihta iz 1993, kada se od Evropske ekonomske zajednice stvorila Evropska unija sa tri nova stuba - jedinstvenim tržištem, zajedničkom vanjskom i sigurnosnom politikom i zajedničkom saradnjom u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova.

Isto se odnosi i na medijsku scenu u BiH, koja se jednog jutra probudila sa novim redakcijskim zadacima. Ako je rani postdejtonski period obilježilo izvještavanje o povratku, slobodi kretanja i drugim postkonfliktnim temama, proces evropskih integracija je otvorio više tranzicijska pitanja: jedinstveno tržište, sigurnost hrane, reformu javne uprave…

Nove institucionalne obaveze je nametala EU kroz razne Mape puta što se odrazilo i na medijski prostor BiH. Novinari su morali brzo usvajati novu terminologiju, uključujući i česte dopune evropskih propisa. Kada je 1999. godine započeo Proces stabilizacije i pridruživanja, evropsko pravno nasljeđe je brojalo oko 80.000 gusto kucanih stranica objavljenih u službenim listu Evropske unije. Danas je taj broj veći za nekih 30-40 hiljada stranica novih zakona, uredbi i preporuka.

Broj pregovaračkih poglavlja acquis communitarea (poljoprivreda, finansije, javne nabavke….) je narastao sa 31, koliko su pregovarale Slovenija, Mađarska, Litvanija, Poljska i druge države srednje i istočne Evrope…., na 35, koliko je pregovarala i još uvjek pregovara Hrvatska. Savladati i pratiti samo jednu oblast zahtijevalo je ogromno odricanje i upornost, kako novinara, tako i njihovih redakcija.

Kako su se u svemu tome snalazili novinari i njihove redakcije u BiH? Prije svega, treba naglasiti da u BiH nije postojalo institucionalnog iskustva i znanja u početku samog procesa, da su izvori informacija bili ograničeni, da nije bilo prakse institucionalnog komuniciranja (službi za odnose sa javnošću), odgovarajućih web stranica, da se broj objavljenih knjiga u BiH o procesu evropskih integracija ograničio na prste jedne ruke…

Novinari su učili u hodu uz greške koje su bile evidentne. Posebno se to odnosi na dnevna izdanja štampanih medija zbog prirode posla, rokova i pokrivanja većeg broja tema. Stoga nije bilo rijetkost vidjeti da se miješaju pojmovi Vijeća Evrope i Evropskog Vijeća, dobrovoljnih ISO standarda i CE označavanja, pridruženog člana i kandidata za članstvo u EU…

I danas se sjećam nekih euforičnih naslova u dnevnoj štampi, uglavnom politički motiviranih, poput: “BiH na pragu Evrope”, iako takav stav nikako nije odražavao stvarno stanje i složenost evropskog integracijskog puta.

Ipak, kvalitet izvještavanja bio je sve bolji kako je BiH prelazila iz jedne u drugu etapu integracija, od Mape puta, Studije izvodljivosti do pregovaranja i potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. Pojedine redakcije dnevnih novina su štampale specijalizirane publikacije posvećene Procesu².

Jačanjem PR službi u institucijama BiH, pogotovo u Direkciji za evropske integracije, novinarima je obezbijeđen brži i lakši pristup odgovarajućim informacijama. Za primjer može poslužiti i bilten Direkcije za evropske integracije EUROPULS. U saradnji sa stručnim službama iz DEI-a, njega uređuju upravo novinari štampanih medija. Učešće jednog manjeg broja lokalnih NGO-a u istraživanju i analiziranju integracijskih politika obezbijedili su bolje uvide u evropska i regionalna iskustva te (ne)rad lokalnih institucija, što je rezultiralo boljim uvjetima za rad zainteresiranih novinara.

Kako su na dnevni red dolazile i prolazile integracijske teme, od uvođenja jedinstvenog ekonomskog prostora do reforme javne uprave, tako su i novinari savladavali novu terminologiju, upoznavali se sa evropskim uvjetima i standardima. To je na koncu rezultiralo boljom informiranošcu građana i većim pritiskom na vlasti.

Za primjer može poslužiti kontinuirano medijsko izvještavanje o liberalizaciji viznog režima, čiji je kritični osvrt obilježio neodgovorne institucije i pojedince. Kao rezultat, javnost je bila upoznata sa tim koje su obaveze BiH te ko usporava njihovu provedbu. Time su mediji doprinjeli stvaranju ambijetna za veći pritisak javnosti, što je indirektno uticalo na pokretanje odreîenih reformi i smanjenje neispunjenih obaveza.

Trendovi medijskog izvješvanja u BiH o EU integracijama

Osim općih ocjena, može se ustvrditi da su kod bosanskohercegovačkog medijskog izvještavanja aktuelni sljedeći trendovi:

1. Kvantitet medijskog izvještavanja o evropskim integracijama je zadovoljavajući.

Stalni su prilozi o Evropskoj uniji, uključujući aktivnosti BiH vlasti u Procesu stabilizacije i pridruživanja. Međutim, većina ovog izvještavanja se odnosi na takozvani reaktivni pristup, prenošenje agencijskih vijesti, saopštenja za javnost i konferencije za štampu. Prema vlastitom priznanju Nataše Tešanović sa ATV Banja Luka, teško je pronaći dovoljno interesantan i plastičan način na koji bi se građanima plasirale informacije o EU.  Tom izjavom samo se potvrđuje odsustvo kreativnog načina izvještavanja.

S druge strane, da bi zainteresirali javnost, novinari u Hrvatskoj su nametnuli teme proizvodnje domaće rakije i dalmatinskog pršuta kada se govorilo o sigurnosti hrane i evropskim standardima. Tako su lokalizacijom tema privukli mnogo veću pažnju hrvatske javnosti.

2. Odsustvo analitičkog pristupa.

Ova vrsta izvještavanja je svojstvena više sedmičnim izdanjima ili stručnim publikacijama, kojih gotovo da i nema na bh. medijskoj sceni. Brzi pregled sedmičnih štampanih izdanja nam pokazuje da u samo 2-3 slučaja imamo redovne EU priloge³.  U većini drugih slučajeva integracijske teme su povremene. Treba napomenuti i da izdanja koja praktikuju redovne priloge također pate od reaktivnog pristupa, prenošenja dnevnih vijesti uz odsustvo tematskih analiza.

Elektronski mediji u BiH, a pogotovo njegov javni TV servis, praktikovali su emitiranje redovnih emisija magazinskog tipa, uglavnom zahvaljujući donacijama delegacije Evropske komisije i kroz projekte promocije evropskih integracija. Osim informiranja javnosti, ove su emisije poslužile i za edukaciju novinara. Ipak, moj je utisak da njihova gledanost nije bila na zavidnom nivou jer su sadržaji bili uglavnom afirmativnog karaktera, bez kritičkog osvrta na proces i angažman kako domaćih, tako i EU institucija. Također, ni tajming emitiranja nije bio posebno atraktivan.

S druge strane, redovne vanjsko-političke emisije, poput “Globala” na BHT i “Paralela” na FTV, samo povremeno uključuju priloge o evropskim integracijama. Može se reći da je emisija Global pozitivan izuzetak od pravila, upravo zbog javljanja jedinog stalnog dopisnika iz Brisela Elvira Bucala.

Na ovo se nadovezuje i manji broj specijalaca, novinara i izvještača koji su posebno profilirani, ne samo u oblasti evropskih integracija, nego u određenim integracijskim politikama. Izuzetak od ovog trenda u proteklih desetak godina mogu biti povremeni ili stalni (bivši ili sadašnji) saradnici sedmičnih izdanja BH Dana i Slobodne Bosne⁴. Kod dnevnih novina izdvajali su se novinari Dnevnog avaza⁵ i Oslobođenja⁶.

Iz tog razloga neke od tema su potpuno zapostavljene, mada bi zbog finansijske komponente trebale biti u vrhu prioriteta.

Za primjer može poslužiti tema koja se odnosi na novi decentralizirani sistem upravljanja evropskim fondovima u BiH. U grubom prevodu, govorimo o trošenju evropskih donacija. Lokalni mediji o ovoj temi izvještavaju uglavnom jednom u toku godine, na dan potpisivanja ugovora o finansiranju između BiH i Evropske komisije. Kao jedna od važnijih i još uvjek aktuelnih evropskih reformi, ista nudi odgovore na pitanja ko programira evropsku pomoć u BiH, ko određuje prioritete, ko ugovara poslove i finansira provedbu projekata, ko nadzire njihovu implementaciju itd. Javnost je uskraćena za odgovore na većinu ovih pitanja, mada će kroz ovaj sistem EU donirati 550 miliona Eura korisniocima u BiH do 2013. godine.

3. Odsustvo polemičnosti. 

U BiH još uvjek nije profiliran tabor euroskeptika koji ima kritični osvrt na integracijske tokove. Ovdje, naravno, mislim na euroskeptični tabor u njegovom najzdravijem obliku, a nikako ne na nacionalističku retoriku koja isključuje otvaranje i društvenu integraciju.

Nedostaju i ankete o stavovima građana u BiH u odnosu na EU reforme. Ove su ankete do sada uglavnom finansirali i naručivali u delegaciji Evropske komisije u Sarajevu te jednom godišnje prezentirali njihove rezultate.

4. BiH nema redovnih izvješača iz Brisela.

Na kraju, uz jedan ili dva izuzetka, značajno je napomenuti i da BiH nema redovnih izvješača iz Brisela koji su u stalnom kontaktu sa institucijama, lobistima, ministrima, stručnim službama… Bogatije redakcije imaju običaj poslati novinarske ekipe radi izravnog izvještavanja sa događaja, važnog za prilike u BiH ili dobivanja ekskluzivnog intervjua nekog od EU zvaničnika.

S druge strane, jedini stalno angažiran medijski saradnik je bio i ostao Elvir Bucalo. Međutim, to nije dovoljno za državu koje pretendira da aplicira za status kandidata za članstvo u EU u narednih godinu do dvije. Dok javni servis ima obavezu da obezbjedi odgovarajuće sagovornike i redovna javljanja iz Brisela, privatni mediji bi eventualnim otvaranjem dopisničke saradnje pokazali veći prestiž kod svoje konkurencije.

Umjesto zaključka

Teško je očekivati kvalitetno medijsko izvještavanje bez transparentnog i odgovornog institucionalnog komuniciranja. Službe za odnose sa javnošću institucija vlasti nisu odgovorne samo za distribuciju saopštenja za javnost i konferencije za štampu. U okviru posla, obaveza im je i edukacija i upoznavanje novinara sa temama iz njihove nadležnosti. Eventualne greške novinara u izvještavanju su i propusti PR službi odgovarajućih institucija. U tom kontekstu, novinari i PR službe dijele istu misiju.

Pojedine medijske redakcije⁷ su slale svoje novinare na studijska putovanja u Brisel, stručna savjetovanja u organizaciji delegacije Evropske komicije i Direkcije za evropske integracije. Osim što lokalni novinari uređuju bilten EUROPLUS, DEI također organizira program obuke za medije u oblasti EI. U julu 2010. održana je i prva radionica za novinare iz ciklusa: “Kako izvještavati o EU”⁸. Važno je naglasiti da novinari trebaju pokazati kontinuiran interes za ove aktivnosti radi svog profesionalnog usavršavanja i kvalitetnijeg izvještavanja. Osim toga, umjesto da čekaju da budu pozvani, medijske kuće trebaju proaktivno tražiti stručna usavršavanja i od drugih institucija koje pokrivaju proces evropskih integracija.

Međutim, trening kod odgovarajućih institucija neće biti dovoljan. U posljednje vrijeme u BiH se afirmira jedan manji broj organizacija koje pretenduju da pripremaju policy analize iz oblasti evropskih integracija. Za primjer može poslužiti ACIPS sa svojim redovnim pisanim izdanjima i objavljenim analizama većeg broja integracijskih politika - od liberalizacije viznog režima do decentraliziranog sistema upravljanja evropskim fondovima . Umjesto da stoje na stalažama i kupe prašinu, analize mogu poslužiti kao odlična osnova za kvalitetnije izvještavanje medija i kritičan odnos naspram institucionalnog okvira u BiH.

Treći koristan izvor su izvještaji iz Brisela. Evropska komisija objavljuje godišnje izvještaj od nekih 60-70 stranica o napretku BiH u procesu evropskih integracija u oktobru svake godine . Ovi izvještaji izazivaju kratkoročnu pažnju elektronskih i štampanih medija, koji se isključivo zanimaju za to da li je predmetni izvještaj pozitivan ili negativan.

Mnogo važnije od toga jeste njegova referentnost i sveobuhvatnost. Radi se o najvažnijem izvoru informacija iz EU o učešću BiH u Procesu stabilizacije i pridruživanja. Izvještaj uključuje opis stanja i ostvareni progres po svim tematskim cjelinama - od zakonodavnog okvira, institucionalne prakse te izazova i problema na evropskom putu. Njegovo iščitavanje ne uzima puno vremena, ali omogućava objektivno i kritično izvještavanje na temu evropskih integracija.

Na kraju, kada bude više novca u medijskom sektoru BiH, treba očekivati i kvalitetnije izvještavanje. U srednjoročnom periodu medijska scena u BiH bi mogla imati više stalnih dopisnika u Briselu i drugim destinacijama država članica i više ”specijalaca” u lokalnim redakcijama koji kontinuirano prate određene integracijske sektore ili politike.

Do tada, medijske redakcije bi mogle uštediti i unaprijediti svoj rad ukoliko povećaju saradnju sa PR službama onih institucija koje su nadležne za EI proces (Direkcija za evropske integracije – Proces stabilizacije i pridruživanja, Ministarstvo za vanjsku trgovinu i ekonomske odnose – jedinstveno tržište, Ministarstvo finansija – evropski fondovi, Ministarstvo sigurnosti – liberalizacija viznog režima…). Proaktivni pristup ka delegaciji Evropske komisije će također generirati veći broj stručnih edukacija, studijskih putovanja i razmjene medijskih iskustava.

Konačno, korištenjem raspoloživih web izvora u Briselu, te konsultiranjem sve većeg broja analiza lokalnih organizacija mediji mogu unaprijediti svoje izvještavanje na dobrobit cijele društvene zajednice.

Endnote:

1. Mediji i Evropska unija, debata u organizaciji Fondacije Friedrich Ebert i Transparency International Bosne i Hercegovine, 13. 04. 2007, detalji sa debate dostupni ovdje.

2. Europa – Odmah, magazin SLOBODNA BOSNA.

3. Za više informacija pogledati link.

4. Za više informacija pogledati ciklus radionica: Kako izvještavati za EU ili kontaktirati Službu za promociju evropskih integracija Direkcije za evropske integracije BiH.

5. Za više informacija o analizama istraživača ACIPS-a pogledaj ovdje i ovdje.

6. Posljednji izvještaj je objavljen 14. oktobra 2009. i može se pogledati ovdje.

----------------------------------------------------------------------------------------------

¹ Službeno otvaranje Pakta stabilnosti za JIE ozvaničeno je uz prisustvo više od 20 šefova vlada i država u Sarajevu u julu 1999. Tada je promoviran i početak Procesa stabilizacije i pridruživanja sa EU.

² Dnevni avaz je pripremio specijaliziranu publikaciju krajem 2005. o procesu evropskih integracija u povodu otpočinjanja pregovora između BiH i EU o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju.

³ SLOBODNA BOSNA, Global…

⁴ Moj izbor pada na Zekerijaha Smajića, Irhama Čeču, Jasnu Jelisić i Danku Savić.

⁵ Sead Numanović i Tarik Lazović.

⁶ Marina Kavaz Siručić.

⁷ Oslobođenje, Nezavnisne novine, ATV, Slobodna bosna, BHT

⁸  Za više informacija pogledati web site Direkcije za evropske integracije BiH, www.dei.gov.ba