Stota godišnjica sarajevskog atentata na austro-ugarskog nadvojvodu Franca Ferdinanda koji je poslužio kao obarač za pokretanje ratnih mehanizama u cijeloj Evropi i svijetu, mogla je biti sjajna prilika za objektivno preispitivanje historijske uloge zemalja učesnica u prvom takozvanom totalnom ratu u kojem je broj žrtava prešao 16 miliona mrtvih. Umjesto toga, mediji su, kako kod nas tako i u svijetu, preplavljeni simplifikacijama i netačnostima što znači da će falsifikati historije najvjerovatnije i dalje nastaviti da dominiraju evropskim i svjetskim javnim mnijenjem.

 

 

U stranim medijima nalazimo zastrašujuće sličnosti u vrijednostima, a dihotomija između Gavrila Principa kao kukavice i austrijskog vojvode kao simpatičnog i pristupačnog zaljubljenika u Slavene dominira u većini primjera.

 

 

Britanski Economist na datum stogodišnjice donosi originalni članak objavljen povodom atentata u julu 1914-e, a u kojem se ubistvo Austro-Ugarskog prestolonasljednika melodramatično naziva kukavičkim činom, dok svako društvo koje mu aplaudira “zaslužuje da nestane”. Kao i drugi zapadni mediji, Economist oplakuje Ferdinanda tvrdeći da su motivi za njegovo ubistvo nejasni, obzirom da je navodno bio veliki ljubitelj Slavena. Stoga se Principova inicijativa vidi kao rezultat “ludog mozga kriminalca” koji je tragično presudio “hrabrom” i “simpatičnom” nadvojvodi, retorika identična BBC-jevoj. Danski BT ide još dalje u romantizaciji preminulog Ferdinanda. “Sofija, Sofija, ne smiješ umrijeti, živi za našu djecu”, navodne su posljednje riječi vojvodine. “Usprkos smrtonosnoj kugli u vratnoj arteriji uspjelo je nadvojvodi Francu Ferdinandu od Austro-Ugarske da izusti ove legendarne posljednje riječi svojoj voljenoj trudnoj supruzu, prije nego je njegova glava pala unazad a njegov govor zamijenjen samrtnim ropcem”, opisuje novinar BT-a u ekstazi posljednje trenutke nadvojvode i njegove supruge. Naravno, niti je Sofija zapravo bila trudna niti je iko ikada zabilježio posljednje riječi umirućeg Ferdinanda, ali je tiraž tabloidskog BT-a nakon ovog remek djela književnog izričaja zasigurno uvećan. 

Deutsche Welle insistira da je atentat počinio srbijanski a ne srpski ili bosanski student, amnestirajući tako Austro-Ugarsku za ultimatum Srbiji, te djelomičnu odgovornost iste za Prvi Svjetski rat. Čak ni inače liberalni britanski Guardian, kao ni  njemački Die Zeit ne uspjevaju da obuhvate kompleksnost evropske i balkanske situacije u datom trenutku, već atentat prikazuju kao osnovni razlog za rat, automatski smještajući krivicu u ruke srpskih nacionalista. “Idealista, heroj ili terorista? Ubistvo koje je Gavrilo Princip izvršio nad austrougarskim prestolonasljednikom rezultiralo je Prvim svjetskim ratom. 100 godina kasnije u bivšoj Jugoslaviji prisutni su brojni problemi.” tvrdi novinar Die Zeita koji, uspostavljanjem paralele izmedju tadašnjih i sadašnjih problema na Balkanu također negira presudnu odgovornost vanjskih faktora.

 

Niti u jednom trenutku nisu zapadni mediji zamijetili da se radi o ubistvu okupatora. Niti u jednom trenutku nije se napredna Evropa naivno zapitala šta je prestolonasljednik Austro-Ugarske zapravo radio u glavnom gradu Bosne i Hercegovine i koji su razlozi za mržnju prema njemu. Nepostojanje kritičkog diskursa znači jedino to da se Evropa odmakla od svoje imperijalističke prošlosti onoliko koliko se kapitalizam odmaknuo od svoje opsesije novcem, samo umjesto Osmanlija i Austro-Ugarske, danas postajemo žrtve Raiffeisena i Turkish Ziraat banke. Globalni kapitalizam je odstranio potrebu za fizičkim prisutsvom okupatora na prostoru kolonije, ali je zadržao sve prednosti imperijalizma. Stoga su na dan imperatorove smrti zastave na pola koplja. Evropa oplakuje gubitak kolonija i smrt monarhije.

 

Istina je ipak da nisu Srbi jedini krivi za Prvi Svjetski rat, premda su mu, opijeni nedavnim pobjedama iz Balkanskih ratova i nošeni valom organskog nacionalizma, zasigurno doprinijeli. Bez sumnje, konflikt izmedju Austrije i Srbije konflikt je za kontrolu nad Bosnom, ali i druge države su imale svoje motive. Zapravo, kriva je upravo ona politika imperijalizma i kolonijalizma koja je u to vrijeme bila dominantna u Evropi i koja je zahtijevala osvajanje novih teritorija te obezbjeđivanje novih resursa rastućoj populaciji zapadne i centralne Evrope. Kao što brojna relevantna literatura u svijetu, a ne samo srpska kao što tvrdi Deutche Welle, ukazuje - Njemačka je željela rat i mnogo prije tragičnog atentata. U pokušaju da postane dominatna Evropska sila, rapidno se razvijajući industrijski, ona počinje da prkosi Britaniji i na moru. Obzirom na kasno ujedinjenje, Njemci nisu imali priliku ostvariti posjede u Africi, koju su Britanci i Francuzi u to vrijeme već bili razdijelili međusobno. Jedino je rat mogao promijeniti dotadašnji status quo. U Evropi, polagano umiranje Osmanskog carstva, takozvanog bolesnog čovjeka Evrope, također je ostavilo prostora za akviziciju novih teritorija te formiranje novih nacionalnih država. Prvom svjetskom ratu tako prethodi i kumuje masovna utrka za naoružanjem, niz kriza vezanih za sukobe velikih sila oko kolonija, primarno Maroko i Bosna, generalno otimačina za Afriku, odnosno potreba za crtanjem novih granica u vrijeme solidifikacije nacionalne drzave, pokrenute između ostalog finalnim propadanjem starih imperija.

 

 

1914-e, Bosna se nalazila u samom centru, stiješnjena između ovih različitih svjetskih interesa. S jedne strane, Bosanski Muslimani su dolazak katoličke Austrije na mjesto Osmanskog carstva vidjeli kao potencijalnu katastrofu, te je promjena vlasti stoga rezultovala u masovnim iseljenjima stanovništva islamske vjeroispovijesti. Bosanski Muslimani su stoga također i oni koji su u najvećoj mjeri pružili otpor Austro-Ugarskoj, ali je taj otpor u sebi sadržavao i elemente podrške jenjavajućoj snazi Osmanske imperije. Bilo je teško stanovništvu islamske vjeroispovijesti zamisliti opstanak u krišćanskoj Evropi bez Osmanskog carstva kao svojevrsne garancije tog opstanka. Za srpsko stanovništvo (nacionalne identifikacije na bazi vjerosipovijesti su u ovom trenutku u jeku snage), dolazak Austrije također nije sa sobom donosio ničeg dobroga. Ne samo da je Austrija zadržala feudalni sistem u kojem su srpski kmetovi radili na posjedima Begova - Muslimana, već je i Austrijska politika tretirala pravoslavno stanovništvo kao metu za osvete protiv Srbijanske pan-slavenske politike i snova o ujedinjenju svih Slavena/Srba u jednu državu. Međuetnički odnosi između srpskog i muslimanskog stanovništva su tako već u startu problematični, ali Austrija ih dodatno pogoršava organizujući Muslimane u volonterske jedinice Schutzkorpsa koje su za cilj imale organizovanje pogroma i protjerivanje srpskog stanovništva iz Bosne. Katoličko stanovništvo, s druge strane osjetilo je unaprijeđenje statusa kroz organizovano naseljavanje katolika iz Hrvatske te izgradnju Katedrale Srca Isusova i drugih katoličkih crkava i vjerskih organizacija.

 

 

 

Kako onda shvatiti naslove sa Sarajevskih portala koji veličaju uticaj Austro-Ugarske u Bosni kao pozitivan. Portal Radio Sarajeva posebno usvaja nostalgičan osvrt, govoreći o imperiji kao o benevolentnom okupatoru, a o dolasku Franca Ferdinanda u Sarajevo kao o dolasku iz ljubavi prema slavenskoj supruzi. Čitavo dominantno medijsko strujanje koje Principa karakteriše kao teroristu nije ništa do usvajanje dominantnog zapadnog stava koji opravdava imperijalizam. Kakav je naš nacionalni identitet kad žudimo za povratkom okupacije i nazivamo je najboljim vremenom u istoriji Bosne, fokusirajući se na izgradnju puteva i željezničkih pruga, naravno s ciljem odvoženja resursa, ali ko se još toga sjeća? Da li je to samo pokušaj da se eliminira svaka historijska veza i dokaz o suradnji sa “genocidnim” Srbima, ili se naprosto radi o čežnji za vremenom kad smo zapravo bili Evropa. Na jednom vrlo bazičnom nivou, psihološki mehanizam poistovjećivanja s agresorom jedna je varijanta štokholmskog sindroma. Ipak, okarakterisati Principa kao teroristu, s obzirom da je atentat na Franca Ferdinanda upravo atentat na Austro-Ugarsku monarhiju, znači pristati na ideju da je Bosna bila legitimni i prirodni dio Austro-Ugarske monarhije na šta se ni pod koju cijenu ne smije pristati. 

 

S druge strane, postoje oni koji Principa vide kao bosanskog patriotu, kao što je akademik Muhamed Filipović. Usprkos dobrim namjerama ovakvih spisatelja uistinu je teško naći dokaze za ovo. I sam Princip se izjašnjavao isključivo kao jugoslovenski nacionalista, a to je među pravoslavnim intelektualcima tog vremena značilo gotovo isključivo jedan vid srpske hegemonije. Na kraju krajeva i najliberalnije jugoslavenske ideje tog vremena vidjele su Srbiju kao južnoslavensku Prusiju, koja je u kontekstu njemačkog ujedinjenja zadržala ulogu neprikosnovenog hegemona. Činjenica je da je nakon Balkanskih ratova jedino Srbija od južnoslavenskih zemalja imala dovoljno snažnu vojsku i adekvatnu državnu strukturu da bi mogla pomoći oslobođenju Hrvatske i Bosne od Osmanlija i Austro-Ugarske istovremeno. Na kraju krajeva i bliske veze sa Crnom rukom, tajnom velikosrpskom nacionalističkom organizacijom sastavljenom od najviših vojnih kadrova, koja je deceniju ranije organizovala i izvela atentat na kralja Aleksandra I Obrenovića I njegovu suprogu 1903-e, a koja je Principa i kompaniju trenirala i naoružala, a sam atentat planirala uz znanje, iako ne i odobravanje srbijanskog premijera Pašića, govore o istom.

 

Ipak, Gavrilo Princip za Bosance ne može biti u potpunosti negativan lik, a u kojoj mjeri je njegovim snovima dominirala ideja o bratstvu i jedinstvu a u kojoj ona o sprskoj dominaciji u zajedničkoj državi južnih Slovena, teško je reći. Čini se da su se ove dvije ideje u to vrijeme nadopunjavale i postojale paralelno i istovremeno čak i kod istih ljudi. Ono što je za nas značajno jeste to da je Principov atentat s jedne strane označio početak kraja direktnog imperijalizma u Evropi, a još važnije je to da je taj sudbonosni metak pokrenuo mehanizme potrebne za konačno ujedinjenje južnih Slavena te nastanak prve Jugoslavije, zajednice u kojoj smo u jednom ili drugom obliku postojali gotovo osamdeset godina. Napokon, ono što je od presudnog značaja ne samo za današnje historičare već i za sve nas jeste uspomena na to da je premda u velikoj mjeri konflitna, relacija između bosanskih Srba i Muslimana na samom pragu Prvog svjetskog rata, kao i poslije njega, bila zapravo bazirana na zajedničkom interesu i da je upravo taj zajednički interes morao biti prisutan da bi se ostvarila prva država južnih Slavena, koja nije bila žrtva niti Osmanlija niti Austrijanaca. Na početku dvadeset i prvog vijeka brojni su pokušaji da se zatomi uspomena na međuetničku saradnju i da se čitava historija prikaže kao historija konflikta i genocida, ali realnost je uvijek kompleksnija od ovoga. Kreiranje nacionalnog identiteta, koji je u Bosni jedva započet proces, ne može se ostvariti na falsifikatima, nego samo na objektivnim preispitivanjima, pitanje je dakako, da li smo spremni na otvoren razgovor.