Primena međunarodnih ugovora i običajnih pravila¹ koji se odnose na oblast međunarodnog humanitarnog prava i međunarodnog prava ljudskih prava veoma je značajna za suđenja za ratne zločine u regionu.

Naime, ratni zločini su inicijalno definisani međunarodnim normama i tokom vremena su praksom država, međunarodnih institucija i pogotovo međunarodnih krivičnih tribunala, nadograđivani.

Imajući u vidu da su države regiona međunarodnim ugovorima preuzele obavezu da krivično gone odgovorne za teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava, teško je zamisliti profesionalno vođenje suđenja za ratne zločine u regionu bez pozivanja na adekvatne međunarodne ugovore ili običajno pravo.²

Pored toga, primena međunarodnih normi je značajna i zbog pitanja tumačenja ustavnog načela zakonitosti, odnosno načela da niko ne može biti proglašen krivim za delo koje pre nego što je počinjeno nije bilo smatrano za krivično delo. Ovo je pogotovo interesantno zbog pitanja suđenja za zločine protiv čovečnosti, ili po osnovu komandne odgovornosti, s obzirom na to da dva najznačajnija međunarodna ugovora o ljudskim pravima, čije su članice i države regiona – Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Evropska konvencijom o ljudskim pravima i osnovnim slobodama - u svojim članovima 15. i 7. određuju da niko ne može biti proglašen krivim za delo koje pre nego što je počinjeno nije bilo smatrano za krivično delo prema nacionalnom ili međunarodnom pravu, kao i da načelo zakonitosti ne sprečava kažnjavanje za bilo koju radnju koja je u vreme izvršenja „bila smatrana za krivično delo prema opštim principima prava koja je priznala međunarodna zajednica“.

Međunarodni ugovori koji su najznačajniji za oblast suđenja za ratne zločine jesu:

- Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine³,

- četiri Ženevske konvencije o zaštiti žrtava rata iz 1949. godine, zajedno sa dva dopunska Protokola iz 1977. godine⁴,

- Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama iz 1950. godine,

- Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966. godine⁵ i

- Konvencija o nezastarevanju ratnih zločina i zločina protiv čovečnosti, koja je stupila na snagu 1970. godine.⁶

Treba istaći da su sve države nastale iz bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije prihvatile navedene međunarodne ugovore i obavezale se da će ih poštovati.

Unošenje međunarodnih normi u unutrašnje pravo zavisi od ustavnog poretka države. Naime, međunarodnim ugovorima nije predviđeno kako će države ostvariti svoje međunarodne preuzete obaveze. U situaciji da država ne poštuje obaveze koje je preuzela nekim međunarodnim ugovorom, ona će se smatrati međunarodno odgovornom prema drugim državama saugovornicama.

Savremeni ustavi imaju različit odnos prema važenju međunarodnog prava i grubo se mogu podeliti u monističke i dualističke sisteme.

Monistički sistemi predviđaju da se norme međunarodnog prava neposredno primenjuju, da su iznad unutrašnjih pravnih normi i da nema potrebe da se donosi posebni unutrašnji propis, kojim bi se to utvrđivalo.

Sa druge strane, dualistički sistemi odvajaju međunarodno od unutrašnjeg prava i prema njima domaći sudovi ne mogu neposredno primenjivati međunarodne norme, osim ukoliko one na ustavom propisan način nisu unešene u domaće zakonodavstvo.

Međutim, u praksi situacija je drugačija i ne postoji ovako čista podela. Recimo, postoje neki dualistički sistemi koji prihvataju važenje međunarodnih ugovora samo na osnovu toga što je zakonodavni organ ratifikovao taj međunarodni ugovor⁷. U svim državama bivše Jugoslavije ratifikovani međunarodni ugovori predstavljaju sastavni deo domaćeg pravnog sistema.

Tako je prema članu II(2) Ustava Bosne i Hercegovine predviđeno da se prava i slobode ustanovljene u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima direktno primenjuju u BiH i da imaju prioritet u odnosu na sve druge zakone. Takođe, BiH je obavezna da “obezbedi najveći nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnosvnih sloboda“, koji su između ostalog, predviđeni međunarodnim ugovorima koji su navedeni i u Aneksu 1 Ustava.⁸

U Hrvatskoj, prema odredbi člana 140. Ustava Republike Hrvatske, „međunarodni ugovori koji su sklopljeni i potvrđeni u skladu s Ustavom i objavljeni, a koji su na snazi, čine dio unutarnjega pravnog poretka Republike Hrvatske, a po pravnoj su snazi iznad zakona. Njihove se odredbe mogu mijenjati ili ukidati samo uz uvjete i na način koji su u njima utvrđeni, ili suglasno općim pravilima međunarodnog prava.“

Na Kosovu, prema članu 1.3. Uredbe UNMIK br. 1999/24, kojom se reguliše pitanje primenjivog prava na Kosovu, predviđeno je da će se prilikom obavljanja svojih javnih funkcija, sva lica pridržavati međunardno priznatih standarda ljudskih prava, koji su predviđeni u međunarodnim ugovorima koji se potom taksativno navode.

U Srbiji, prema članu 16 Ustava, opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava i potvrđeni međunarodni ugovori predstavljaju sastavni deo pravnog poretka Republike Srbije i neposredno se primenjuju. Izraz «opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava» podrazumeva međunarodno običajno pravo. Ustavom je takođe u članu 194 predviđeno da zakoni i drugi opšti akti ne smeju biti u suprotnosti sa opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava i potvrđenim međunarodnim ugovorima.

Iz svega navedenog možemo zaključiti da ustavni propisi država u regionu omogućavaju primenu normi međunarodnih ugovora pred domaćim sudovima. Sa druge strane, takva situacija ne postoji u svim državama regiona u pogledu primene opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava, odnosno međunarodnih običaja, što je takođe veoma značajno istaći u kontekstu suđenja za ratne zločine u regionu.

FUSNOTE

¹ Običajna pravila predstavljaju ustaljenu praksu činjenja ili nečinjenja država, koja je praćena njihovom svešću o obaveznosti takvog ponašanja.

² Vidi Ivan Jovanović „Ustav Srbije i suđenja za ratne zločine pred domaćim sudovima – moguće perspektive, http://www.pravdautranziciji.com/pages/article.php?id=1563

³ Ova konvencija je doneta pod okriljem Ujedinjenih nacija. Njen značaj leži u tome što definiše zločin genocida i predviđa obaveze država članica u pogledu njegovog sprečavanja i kažnjavanja.

⁴ U četiri ženevske konvencije, koje su 1949. godine usvbojene u Ženevi spadaju: I Ženevska konvencija za poboljšanje položaja ranjenika i bolesnika u oružanim snagama u ratu; II Ženevska konvencija za poboljšanje položaja ranjenika, bolesnika i brodolomnika oružanih snaga na moru, III Ženevska konvencija o postupanju sa ratnim zarobljenicima i IV Ženevska konvencija o zaštiti građanskih lica za vreme rata. Na velikoj međunarodnoj konferenciji, koja je održana 1977. godine u Ženevi usvojena su dva dopunska protokola uz ženevske konvencije i to: Dopunski protokol I o zaštiti žrtava međunarodnih oružanih sukoba i Dopunski protokol II o zaštiti žrtava nemeđunarodnih (unutrašnjih) oružanih sukoba.

⁵ Ovaj međunarodni ugovor donet je pod okriljem Ujedinjenih nacija i značajan je zbog toga što po prvi put sistematizuje na međunarodnom nivou građanska i politička prava pojedinaca.

⁶ Ova konvencija predviđa nezastarevanje ratnih zločina predviđenih Statutom Međunarodnog vojnog suda iz 1945. godine, zločina koji predstavljaju teška kršenja Ženevskih konvencija, zločina protiv čovečnosti (bez obzira na to jesu li počinjeni u ratu ili u miru), zločina koji proizlaze iz politike apartheida, genocida, čak i kada ta dela ne predstavljaju povredu domaćeg prava zemlje u kojoj su počinjena (član I. b).

⁷ Vidi Vojin Dimitrijević i dr. “Međunarodno pravo ljudskih prava”, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2006. godine, str. 76 – 79

⁸ Dejtonski sporazum, član II (1) i Aneks (1)