Izvještavanje o nelegalnim aktivnostima firmi i kompanija i otkrivanje njihovih složenih vlasničkih šema od novinara stalno zahtijeva nove alate za dobijanje, analizu i tumačenje podataka.

Međunarodni centar za novinare (ICFJ) i Rumunski centar za istraživačko novinarstvo (CRJI) objavili su priručnik za korištenje baza podataka i softverskih alata u izvještavanju o ovim temama, pod naslovom ''Follow the Money: A Digital Guide for Tracking Corruption'', a MediacentarOnline ga u prevodu objavljuje u nastavcima.

Uvod

Kada su novinari Centra za istraživačko novinarstvo u Bukureštu počeli istraživati pogon za kopanje zlata u selu Rosia Montana, u srcu Transilvanije, nisu znali da će uskoro naići na mnogo širu mrežu korupcije koja povezuje preduzeća na pet kontinenata.

Naziv preduzeća i imena njegovih osnivača novinare su doveli do ruskih oligarha, zvaničnika istočnoevropskih vlada, bivših uposlenika poznatih korporacija, čak i do NATO zvaničnika.

Zamršena mreža veza se odmotavala dok su novinari sve dublje proučavali podatke o preduzećima u više od 20 zemalja. Podaci o preduzećima su otkrili veze između bivših zvaničnika komunističkih vlada i sumnjivih firmi na zapadu, kao i činjenicu da velike dijelove istočnoevropskih ekonomija još uvijek vode bivši uposlenici komunističkih tajni službi.

Na desetine izvještaja koji ih raskrinkavaju i koji su objavljeni u nekoliko zemalja i na različitim web stranicama doveli su do prekida nekih od ovih poslova i dokazali da je novinarstvo moćno oruđe.

Javnost je reagovala kroz poruke na Internet forumima, nevladine organizacije su izvršile pritisak na političare u različitim vladama, a poslovna zajednica je iskoristila novinarsko istraživanje u izvještajima o bonitetu preduzeća koji su uticali na ponašanje investitora u pomenutoj mreži firmi.

Kao rezultat toga zaustavljen je pogon za kopanje zlata u Transilvaniji zbog kojeg je obližno stanovništvo trebalo biti iseljeno, a okolina teško narušena.

Slučaj Rosia Montane jedan je u nizu prekograničnih novinarskih istraživanja koja su dovela do promjena na različitim nivoima društva.

Novinari u Bosni i Hercegovini, Bugarskoj, Hrvatskoj, Rumuniji, Srbiji i drugim balkanskim zemljama sarađuju na prekograničnim istraživačkim projektima sa kolegama u bivšim sovjetskim republikama i zapadnim zemljama. Razmjene informacija koje sada teku preko granica otkrivaju složene veze među kriminalcima i korumpiranim političarima koji uzimaju javni novac. A labirint lažnih preduzeća koji se proteže na više kontinenata raskrinkava se zahvaljujući bazama podataka o preduzećima u svim ovim zemljama.

Ime u bazi podataka privrednih subjekata u Bugarskoj dovelo je jednu istragu do pranja novca koje vrši Irska republikanska armija kupovinom nekretnina na obali Crnog mora. Evidencija preduzeća u Mađarskoj je dovela do jednog od najmoćnijih ruskih šefova organizovanog kriminala i njegovih upitnih interesa u industriji prirodnog gasa.

Praćenje traga novca sve više postaje globalni poduhvat koji zahtijeva nove alate za prikupljanje, analizu i tumačenje podataka.

Ovaj priručnik objašnjava nekoliko metoda koje istraživački novinari mogu koristiti za praćenje prekograničnih aktivnosti preduzeća. Takođe daje preporuke koje će pomoći istraživačima da odmrse složene šeme vlasništva nad preduzećima.

U prilogu ovom priručniku nalazi se spisak domaćih i međunarodnih baza podataka koje istraživački novinari mogu koristiti za prekogranično praćenje preduzeća.

Imena, datumi rođenja i posrednici

Istraživački novinarski projekat često počinje samo imenom. Prije nekoliko godina, Centar za istraživačko novinarstvo je dobio podatak od francuskih novinara da je jedan od najozloglašenijih gangstera u Marseju, gradu na jugu Francuske, uhapšen u međunarodnoj operaciji protiv trgovine drogom.

Banda Perletto je prebacivala ogromne količine kokaina iz Južne Amerike u Evropu. Prema podacima francuskih novinara, Franck Perletto je, između ostalih, posjedovao i rumunski pasoš.

Rumunskim novinarima je trebalo tek nekoliko minuta da provjere ime mafijaša u Registru preduzeća Rumunije. Otkrili su da je gangster osnovao nekoliko preduzeća u Rumuniji zajedno sa poznatim domaćim ličnostima, među kojima je bivši rumunski teniski šampion Ilie Nastase. Zapravo, francuski mafijaš i njegova kriminalna grupa su djelovali pred nosom rumunskih vlasti više od 10 godina.

Rumunski ogranak njihovih poslova je bio neotkriven sve do pretrage Registra preduzeća. Kada je upitan o vezi sa Perlettovim, Ilie Nastase je rekao da su mu dali nešto novca i obećali da će po njemu nazvati vrstu kafe iz Južne Amerike. Zauzvrat, njihova preduzeća su bila zaštićena od provjera vlasti. S obzirom na to da je Ilie Nastase bio nacionalna ikona, nijedna agencija za provođenje zakona se nije usuđivala da provjerava knjige njegovog preduzeća. Ironično je da se sjedište jednog od Perlettovih preduzeća nalazilo odmah preko puta sjedišta Policije za organizovani kriminal u Bukureštu.

Nije neobično da se likovi koji se bave organizovanim kriminalom okruže poznatim ljudima i da koriste poznata imena u svojim kriminalnim poslovima.

Traženje imena u mnogim poslovnim bazama podataka često može otkriti mreže preduzeća koje su osnovali ljudi koji se bave organizovanim kriminalom i korumpirani političari koje žele da sakriju svoje poslovne interese i sukobe interesa.

Centri za istraživačko novinarstvo na Balkanu redovno provjeravaju imena iz indeksa novoobjavljenih knjiga o međunarodnom organizovanom kriminalu, u tekstovima u bazi podataka lexisnexis.com, na spiskovima Vlade Sjedinjenih Država koji sadrže osobe i privredne subjekte kojima je zabranjeno poslovanje u SAD-u, te na Interpolovim spiskovima najtraženijih osoba.

Pretraživanje imena se može pokazati jednostavnim, ali kriminalci često kriju svoje vlasništvo u preduzećima korištenjem lažnih imena, kao i više adresa i datuma rođenja.

U pojedinim slučajevima naprave greške, kojima se može ući u trag korištenjem kombinovane pretrage. Jedna Rumunka koja je bila tražena zbog različitih finansijskih krivičnih djela je osnovala nekoliko preduzeća u Velikoj Britaniji pod lažnim imenima. Među lažnim identitetima koje je koristila su Mona de Freitas, Mona Bradley, Mona Alton i Mona Otford.

Višestruka pretraživanja baze podataka lexisnexis.com, koja nudi pristup registrima preduzeća u mnogim zemljama, pokazuje da je, pored imena Mona, ona gotovo uvijek koristila istu adresu u okrugu Surrey, u južnom dijelu Londona, u Velikoj Britaniji, kao i isti datum rođenja.

Pretrage imena i adrese dovele su do mnogih drugih preduzeća i lažnih imena. Dodatne pretragama o njenim poslovnim saradnicima ustanovljena je veza između njenih raznih identiteta. Ovo je novinarima omogućilo da ustanove njenu društvenu mrežu i da otkriju nove izvore za izvještavanje o Moninim kriminalnim poslovima.

Kako napreduju sposobnosti novinara i zvaničnika zaduženih za provođenje zakona u otkrivanju kriminalaca i njihovih preduzeća, tako kriminalci smišljaju sve složenije šeme da bi ostali skriveni. Osobe koje se bave organizovanim kriminalom mogu koristiti nevine građane kao paravan u svojim preduzećima i poslovima. Prije nekoliko godina izbio je skandal kada je nepoznata, tek osnovana firma sa sjedištem u Mađarskoj imenovana za posrednika u prodaji prirodnog gasa Gazproma u zapadnoj Evropi. Posao je bio vrijedan stotine miliona eura, a niko nije znao ko je Eural TransGas.

Baze podataka preduzeća u Mađarskoj su pokazivale da su dioničari firme tri rumunska građanina nastanjena u gradu Cluj-Napoca. Ruski, mađarski i rumunski novinari su razmijenili podatke.

Rumunski novinari su posjetili troje dioničara - nekadašnju glumicu, gospođu u osamdesetim, i mladi bračni par koji je živio sa roditeljima.

Nijedno od njih nije imalo pojma o Gazpromu, Eural TransGasu, niti o činjenici da su dioničari u poslu vrijednom stotine milione. Njima je jedino bilo važno kako će platiti svoj sljedeći telefonski račun i sljedeći obrok.

Kontroverzni ruski biznismeni koji su željeli da prikriju svoju povezanost sa Eural TransGasom su zatražili od advokata iz Mađarske da pronađe imena građana koje bi preduzeće moglo upotrijebiti. Advokat je poznavao kćerku rumunske glumice.

Preko nje su došli do mladog bračnog para, koji nije bio povezan s njom, ali je živio odmah do nje. Ovim građanima, koji nisu ništa sumnjali, obećana je mala svota za korištenje njihovih pasoša u Mađarskoj.

Nisu dati nikakvi dodatni podaci. Ipak, čak i u slučaju kao što je ovaj, gotovo uvijek postoji veza koju novinari mogu pratiti.

U slučaju gasa Eural TransGasa, kćerka je novinare dovela do advokata i, na taj način, do Rusa. Članovi porodice i rođaci prijatelja se često koriste za osnivanje novih firmi. Političar može upotrijebiti svoju suprugu i djecu da prikrije vlasništvo i izbjegne sukob interesa.

Kraj 1. dijela. Slijedi: ''Neobična off-shore preduzeća''.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Prevod sa engleskog: Kanita Halilović
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MediacentarOnline se zahvaljuje Međunarodnom centru za novinare (ICFJ) i autoru Paulu Raduu što su nam dozvolili da priručnik ''Follow the Money: A Digital Guide for Tracking Corruption'' prevedemo i objavimo u nastavcima na www.media.ba.