Jučer je u Sarajevu, u prostorijama La Benevolencije promovisana knjiga
“Jevrejska stampa u BiH 1900 – 2011”, zajedničko izdanje Mediacentar -
Sarajevo i La Benevolencija.

Ima nečega naročitog u prilici kada kao domaćin u gradu u kojem živite, gostu ili strancu objašnjavate da je tu gdje upravo stojite bilo moćno drvo, ogranak rijeke ili nešto tome slično, ukorijenjeno i naizgled vječno. Može li povjerovati on čije oko registrira tek jedno od bezličnih parkirališta ili jednu od nebrojeno mnogo betonskih zgradurina. Zapravo, možda je efekat nevjerice manji kod stranca ili gosta nego kod tebe samog. Kao u dvostrukoj ekspoziciji trebali bi se preklapati - slika razlistalog drveta i betonskog monstruma. Svijet koji je nepovratno nestao, prizivaš tek pričom kojoj se u dragoj melankoliji vraćaš. Tako se nekako osjećam dok strancima pričam o Jevrejima koji su nekada činili temeljnu boju u tkanici ovog grada.

Obavezno im kažem: Zamislite, 1940. godine, ovdje je živjelo šezdeset hiljada stanovnika od kojih su dvanaest i po hiljada, bili Jevreji. Svaki peti stanovnik predratnog Sarajeva bio je Jevrej.

Tragedija - a o tragediji je ovdje riječ – se, naravno, ne mjeri ciframa i postotcima. Bitna je činjenica da su Jevreji bili u temelju tadašnjeg Sarajeva. Kako istražuje autor ove knjige, prvi zapisi o Jevrejima u Bosni i Hercegovini stižu iz druge polovine šesnaestog vijeka, iz kadijskih šerijatskih sidžila u Sarajevu. Tako su 1565. godine, dvojica jevrejskih trgovaca tražila naplatu nekih svojih dugovanja , a jedan od njih imao je i parnicu sa svojim kiridžijom. Jedna nedovoljno utvrđena činjenica kaže da je oko 1541. godine u Sarajevu bilo trideset do četrdeset Jevreja - Sefarda koji su se bavili trgovinom. Ono što je posebno zanimljivo jeste podatak da su to bili samci  koji su najčešće dolazili iz Soluna i o velikim praznicima vraćali se natrag svojim familija. Broj Jevreja u drugoj polovini  šesnaestog vijeka dostigao je toliki broj da je za njih izgrađeno posebno naselje. Bijaše to u vrijeme Sijavuš-paše Starijeg (Atika). Najveći dio jevrejske kolonije čine trgovci. Kolonija je prilično organizovana. Imaju već svoj hram, opštinu, školu i svoje groblje. Krajem osamnaestog vijeka, oko 1779. godine , bilo je 214 jevrejskih domaćina. Ovo pretpostavlja populaciju od hiljadu duša. Nakon dolaska Austrougarske, 1878.godine, osniva se u Sarajevu „Sefardska izraelićanska vjerska zajednica“. Istovremeno, aškenaski Jevreji iz Galicije, Poljske, Češke, Moravske i drugih zemalja, nastanjuju se u Bosni i Hercegovini. Jedan posmatrač iz 1908. godine zabilježio je da se „Sefardi i Aškenazi znatno razlikuju  jedni od drugih“.

Godine 1885. bilježi se u Sarajevu više od 2600 Jevreja. Deset godina kasnije (1895. godina) ovaj broj premašuje četiri hiljade. E da bi početkom dvadesetog  vijeka u Sarajevu živjelo više od šest hiljada Jevreja, a u cijeloj državi skoro deset hiljada! Između dva svjetska rata, bosanskohercegovački Jevreji čine veliku i značajnu zajednicu. U njoj su trgovci, intelektualci, književnici te umjetnici različitih profila. Zajednica ima nekoliko listova i novina. O tome u najvećem dijelu govori ova knjiga. Najznačajniji književnik je Isak Samokovlija. Tu su obrazovani i ozbiljni: dr.Isak eff. Salom, Javer eff. Baruh, Zeki eff. Rafajlović (Moše Atias), dr Moric Levi, dr Marsel Šnajder i dr Kalmi Baruh, mladi intelektualci Haim Alkalaj, Eli Finci, Oskar Danon, Alfred Pordes i Erih Koš.

U svojim sjećanjima kompozitor i dirigent Oskar Danon posebno navodi  da je „1938. godine u Sarajevo  sa studija iz inostranstva stigao veliki broj mladih intelektualaca, pa je grad koji je godinama bio bez značajnijih kulturnih manifestacija odjednom živnuo. U okviru Sarajevske filharmonije pijanistkinja Matusja Blum, balerine Riki Levi, Ana Rajs i Ubavka Milanković, likovni umjetnici Vojo Dimitrijević, Ismet Mujezinović, Danijel Ozmo, Roman Petrović, inženjeri Jahiel Finci, Emerik Blum, Šuica Salom....Osnovali smo umjetničko društvo Collegium Artisticum. Organizovali smo horske recitacije, predavanja, multimedijske umjetničke večeri, izložbe...U oktobru 1940. godine, po priči Norberta Frida ''Pobuna u pisaćem stroju'', napravili smo predstavu  '' Zašto plače mala Erna ''. U njoj je učestvovalo više od stotinu lica, orkestar, dva hora, baletski hor, recitatori. Prije početka predstave izvedena je himna Collegiuma: Vodimo navalu, juriš na cijeli svijet, za koju sam napisao muziku. Publika je bila oduševljena.''

U jednom tekstu iz 1940. godine, Derviš Korkut navodi :„Specijalno za bosanske Jevreje može se reći da su oni postali više domaći nego što i sami misle“. Derviš Korkut bio je kustos Zemaljskog muzeja koji je 1941. godine, pred nacistima, sačuvao i spasio sarajevsku Hagadu. Sarajevska Hagada je jevrejski rukopisni iluminirani kodeks koji je donešen iz srednjovjekovne Španije. Rijetka je i skupocjena knjiga. I danas je u posjedu Zemaljskog muzeja. Ako noću prošetate pored ove sarajevske znamenitosti, na gornjem spratu, u krajnjem desnom kutu, primijetit ćete prozor pod ljubičastim svjetlom. Tu bdije naša Hagada. Četiri puta godišnje pruža vam se prilika da stanete u red sa osobama koje žele da  pogledaju ovo čudo četrnaestog vijeka,  jedno od najvrijednijih svjetskih iluminiranih rukopisa. Hagada je hebrejska riječ. U prijevodu: priča. Knjiga je sastavljena iz slika koje pričaju priču o postanku svijeta i događaje iz istorije jevrejskog naroda. To je i cjelovita priča koja se čita u porodičnom krugu za Seder veče, uoči praznika Pesaha.

Drugi svjetski rat je prijelomnica u priči o Jevrejima u Sarajevu. Tokom 1940. godine Jevreji su bili žrtve prvih rasnih zakona, kada im je ograničen upis u srednje škole i fakultete. Slijede godine holokausta u kojima je skoro sedamdeset posto bosanskohercegovačkog jevrejskog življa bilo ubijeno.

Već do jula 1941.godine četiri hiljade sarajevskih Jevreja bilo je deportovano u logore. Plan likvidacije  bosanskohercegovačkih Jevreja  sproveden je kao dio globalnog njemačkog plana njihovog uništenja na području Jugoslavije, odnosno NDH (Nezavisne države Hrvatske). Sve je okončano u periodu od aprila 1941. do kraja avgusta 1942. godine. Ustaška nadzorna služba - Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo, obavjestili su svoje predpostavljene u Zagrebu, 23. augusta 1942.godine: "Juče popodne, u 17 sati, otpremljeni su preostali Židovi sa područja grada Sarajeva u sabirni logor Loborgrad". Ovim se datumom formalno zatvara dossier zločina njemačkih nacista i njihovih pomagača nad sarajevskim Jevrejima.

Opisujući svoj prvi, poslijeratni susret sa Isakom Samokovlijom, jednim od rijetkih koji su preživjeli pogrom bosanskohercegovačkih Jevreja, književnik Erih Koš zapisuje: “Za njega Sarajevo više nije bilo isto mjesto, budući da u njemu nije bilo ni Saruče, ni nosača Samuela, ni Jevreja koji se ne mole subotom. U holokaustu je Isak Samokovlija izgubio poznanike, prijatelje, daljnje i bliže srodnike, junake svojih pripovjedaka i pozorišnih komada. Ali ono što ga je naročito pogodilo bilo je to što je naslućivao da su tim pokoljem prorijeđeni ako ne i iskorijenjeni i njegovi čitaoci….

Bolan osmijeh, krajem usana, bilo je sve vedro što je mogao da iscijedi iz sebe a od riječi samo one tihe, jednosložne, koje su potvrđivale naša pitanja. Bio je satrven i teško bolestan čovjek. Govorio je tiho, kao iz druge sobe, ništa ga više nije radovalo pa je i mogućnost objavljivanja svojih pripovjedaka primao samo sa blagim, sjetnim osmjehom bolesnika, svjesnog da mu je kraj blizu te sa lakom ironijom sluša utjehe i ohrabrenja ljekara i poznanika”.

Šta nam kazuje ova knjiga? Ona je prvo, značajan pokušaj da se rasvijetli uloga i mjesto jevrejske kulture u istoriji BiH. Nažalost, to je još uvijek nedovoljno istraženo područje i gotovo nepoznato ne samo ovdašnjoj široj javnosti već i istoričarima, sociolozima kulture kao i stručnjacima iz drugih oblasti. S druge strane ova knjiga predstavlja i analizu pojedinih dijelova te fenomena jevrejske periodike kao i njenog značaja u očuvanju jevrejske istorije, kulture, vjere i tradicije u Bosni i Hercegovini.

Istovremeno, u knjizi je prezentirana jevrejska štampa, spomenice, kalendari i druga periodika, naslovi, jezik, uticaj štampe na stanovništvo, odnos stanovništva prema jevrejskoj štampi, razvoj štampe, odnos štampe prema socijalnim problemima jevrejskog društva, odnos štampe prema jevrejskim društvima i institucijama, odnose između jevrejske štampe i pojavu cionizma i njegova popularizacija putem jevrejske štampe, kao i očuvanju sefardske kulture, romanse, poslovica i jezika. Velika pažnja usmjerena je na razvoj pisane riječi i jezika, te značaju koji je jevrejska štampa imala podržavajući jevrejske intelektualce, pisce, umjetnike i rabine otvarajući im stranice svojih glasila.

Posebna vrijednost ove knjige ogleda se u bogatoj selektivnoj bibliografiji naslova kompletne štampe i periodike od 1900.godine do danas. „Jevrejska periodika u Bosni i Hercegovini“ prvi put je sistematizovana i jedina je takve vrste u regionu.

Knjiga koja je pred vama pokušaj je da se naša prošlost jasnije osvijetli. Iako naslovljena kao pregled jevrejske periodike u Bosni i Hercegovini, od 1900. godine do danas, njena prava suština je ostala u periodu između prvog i drugog svjetskog rata. Bio je to period kada je jevrejska štampa i periodika doživjela svoj vrhunac. U  tekstovima koji uzbudljivo svjedoče o životu jedne intelektualno i ljudski zanimljive i u svakom pogledu bogate zajednice, teško da se naziru obrisi vremena koji će uslijediti. Vremena, kada je većina tih ljudi bila brutalno ubijena ili nestala u koncentracionim logorima širom Evrope.
Pretvorila se u priču koja nas obavezuje na više načina. Ovo je bio naš.

U drugom dijelu knjige donosimo seriju tekstova iz štampe u periodu 1924 – 1927. Za vas smo izdvojili tekst o, tada veoma aktuelnoj temi – korupciji.